Söz konusu depremlerin, co?rafyam?z?n gördü?ü en büyük depremlerden oldu?una hiç ku?ku yok. Ancak ortaya ç?kan can ve mal kay?plar?n?n nedeni olarak depremlerin büyüklüklerine vurgu yap?lmas?, ?imdiye kadar çoktan al?nmas? gereken önlemleri almayan, bilime ve mühendisli?e kulaklar?n? t?kayan anlay???n s???nd??? bahaneden öte bir anlam ifade etmemektedir.

17 A?ustostan Sonra Ne Olmu?tu, 6 ?ubattan Sonra Ne Oldu?

1999 Gölcük Depremi Cumhuriyet tarihinin en büyük depremlerinden biri olarak kay?tlara geçmi?, 7,4 büyüklü?ündeki bu deprem tüm Marmara Bölgesini etkilemi?tir. Deprem 20 bin civar?nda yurtta??m?z?n can?na mal olurken 50 bin civar?nda yaralanmaya sebep olmu?tur. Bölgede yakla??k 113 bini y?k?k ve a??r hasarl? olmak üzere toplam 365 bin bina hasar görmü?tür. 99 depremlerinin can ve mal kay?plar?n?n yan? s?ra ekonomiye de etkisi büyük olmu?, 2001 ekonomik krizinin önemli sebeplerinden biri olarak kabul edilmi?tir.

As?l olarak Marmara Depremi, ülkemizin depreme bak?? aç?s?n?n de?i?mesinde bir milat olma özelli?i ta??maktad?r. Depremlere kar?? haz?rl???n toplumsal bir fark?ndal?kla, mevzuattan uygulamaya kadar her kademede yeniden yap?lanma ve dönü?üm ile mümkün olabilece?i tüm kamuoyunca ortak bir fikre dönü?mü?tür.

?n?aatlarda kullan?lan malzemelerin kalitelerinin art?r?lmas?na yönelik ad?mlar, yenilenen deprem yönetmelikleri ve haritalar?, yeni bir yap? denetim mevzuat?n?n varl??? toplumda 2001 sonras? yap?lan yap?lar?n daha güvenli oldu?una dair bir kanaat olu?turmu? olsa da durumun san?ld??? gibi olmad???, 20 y?ll?k zaman diliminde hiçbir konuda yeterli haz?rl???n yap?lmad??? 6 ?ubat 2023 Depremleriyle ortaya ç?km??t?r.

6 ?ubat Kahramanmara? Depremleri ve 20 ?ubat Hatay Depreminin yaratm?? oldu?u y?k?m ne yaz?k ki 17 A?ustos Marmara Depreminin birkaç kat? büyüklü?ündedir. Depremden etkilenen 11 il ve çevresinde, resmi rakamlara göre 50 binin üzerinde yurtta??m?z hayat?n? kaybetti, 36 bin civar?nda bina depremler esnas?nda y?k?ld?, 311 bin bina ise kullan?lamaz hale geldi. Uzmanlar bu depremlerin ekonomik maliyetinin 120-130 milyar dolar civar?nda oldu?unu tahmin etmektedir.

6 ?ubat Depremlerinin hemen ard?ndan haftalar boyunca tüm bas?n-yay?n kurulu?lar?nda yap? üretimi ve denetimindeki sorunlar enine boyuna tart???lm??, Odam?z konuyla ilgili yap?lmas? gerekenleri, y?k?m?n nedenlerini tüm aç?kl???yla ortaya koymu?tur. Ne var ki Depremin üzerinden henüz 6 ay geçmesine ra?men konu kamuoyunun, yetkili kurum ve kurulu?lar?n ve yöneticilerin gündeminden ç?km??, verilen sözler çoktan unutulmu? görünmektedir.

Depremin üzerinden 6 ay geçmesine ra?men bölgede y?k?m? bekleyen a??r hasarl? yap?lar tehlike yaratmaya devam etmekte, kontrolsüz bir ?ekilde yürütülen enkaz kald?rma i?lemleri çevreye ve insan sa?l???na zarar vermekte, imar planlar?n?n olu?turulmas? süreçleri aksamakta, bar?nma ve su gibi en temel gereksinimler bile kar??lanamamaktad?r.

Deprem bölgesinde baz? geçici bar?nma alanlar?n?n altyap? çal??malar?n?n tamamlanamad??? ve dolay?s?yla pek çok konteynerin depolarda bekletildi?i, binlerce yurtta??m?z?n hala çad?rlarda ya?amak zorunda kald???, konteyner kentlerde belediye hizmetlerinde ciddi eksikliklerin ya?and??? ve ula??m sorununun bu kentler için temel bir mesele haline geldi?i gözlenmektedir.

Depremlerden Korunman?n Yolu Riskleri Azaltmaktan Geçmektedir

Var olan yap? stokunun büyük ço?unlu?u, deprem yönetmelikleri dikkate al?narak yap?lmam??t?r. Yap?lar ya mühendislik hizmeti olmadan üretilmi?tir ya da yeterli düzeyde mühendislik hizmeti almam??t?r. TBMM’nin ?zmir Depremi sonras? kurdu?u Ara?t?rma Komisyonun Temmuz 2021 tarihli raporuna göre Türkiye’de 10 milyon civar?nda olan yap? stokunun 6-7 milyon civar?nda olan k?sm? riskli yap? statüsündedir. Bu risk ortadan kald?r?lmad??? veya azalt?lmad??? sürece ülkemiz büyük y?k?mlarla defalarca yüzle?ece?i gibi, depremler sonras? müdahalelerde de yetersiz kalmaya mahkûm olacakt?r.

Bugün riskli yap? miktar?m?z istatistiksel yöntemlerle tahmin edilmektedir. Oysa, Ulusal Deprem Stratejisi ve Eylem Plan?na göre 2017 y?l?na kadar ülkemizdeki yap? stokunun envanterinin ç?kart?l?p bunlara müdahale edilmesi gerekmekteydi. Ne yaz?k ki 2023 Türkiye’sinde yap? envanterin nas?l ç?kar?laca??n?n yöntemi bile belirlenmi? durumda de?ildir.

Yine TBMM’nin Kahramanmara? merkezli Depremlere ili?kin ç?karm?? oldu?u May?s 2023 tarihli raporundan anla??ld??? üzere son 11 y?l içerisinde ülke genelinde 238 bin civar?nda riskli yap?ya “Kentsel Dönü?üm” ad? alt?nda müdahale edilerek yenilenmesi sa?lanm??t?r. Yani 2012 y?l?ndan bu yana riskli oldu?u dü?ünülen yap? miktar?n?n sadece %3-4 civar?ndaki k?sm? yenilenebilmi?tir.

Ayn? durum çok ciddi bir deprem tehdidi alt?ndaki ?stanbul için de geçerlidir. Bir milyon be? yüz bin civar?nda yap?n?n oldu?u ?stanbul’da Çevre, ?ehircilik ve ?klim De?i?ikli?i Bakanl???n?n tahminlerine göre 600 bin civar?nda yap?n?n riskli oldu?u belirtilmektedir. Buna kar??l?k 81 bin 228 binan?n “Kentsel Dönü?üm” kapsam?nda y?k?l?p yenilendi?i TBMM’nin May?s 2023 tarihli raporunda ifade edilmektedir. Buna göre ?stanbul’daki riskli yap? dönü?ümünün son 11 y?l içeresinde %13-14 civar?nda kald??? görülmektedir. Ayn? yöntemlerle devam edilmesi halinde ?stanbul’un “güvenli” bir yap?la?maya kavu?mas? 80 y?l gibi bir zamana yay?lacakt?r! Kald? ki bu türlü bir dönü?ümün sa?l?kl? bir kentsel dönü?üm projesi olmad???n? ayn? rapordaki veriler ortaya koymaktad?r. ?stanbul’da dönü?türülen 81 bin 228 binadaki 381 bin 214 konut ve 53 bin 942 i?yerine kar??l?k, 702 bin 593 konut ve 64 bin 256 i? yeri yap?ld??? ifade edilmektedir. %85 civar?ndaki yo?unluk art??? kent üzerinde ula??m, altyap?, sosyal olanaklar gibi konularda büyük bir bask? olu?turup ya?anamaz kentler yarat?rken, deprem aç?s?ndan da yap?sal riskleri kentsel risklere dönü?türmektedir. Deprem risklerinin azalt?lmas? kentsel yo?unlu?un azalt?lmas?yla do?ru orant?l?d?r. Rant odakl? kentsel dönü?üm projeleri riskleri azaltmad??? gibi art?rmaktad?r. Kald? ki gerçekten acil olarak dönü?türülmesi gereken binalar/bölgeler rant getirisi olmad??? takdirde kaderine terkedilmektedir. Rantsal getiriden faydalanmak için son dönemlerde yap?lm?? ve yap?sal risk ta??mayan baz? binalar?n da kentsel dönü?ümden faydalanarak y?k?l?p yeniden yap?ld??? bilinen bir gerçektir.

Riskler sadece bunlarla s?n?rl? de?ildir. Deniz k?y?lar?, dolgu alanlar?, dere yataklar? ve çevresi ciddi bir riskle kar?? kar??yad?r. Okullar, hastaneler, itfaiye binalar? ve di?er kamu binalar?n?n deprem güvenlikleri belirsizdir. Ula?t?rma yap?lar?, su yap?lar?, altyap? ?ebekeleri, su ar?tma tesisleri, do?algaz, enerji ve haberle?me a?lar? risk alt?ndad?r. Tarihi ve kültürel yap?lar büyük bir risk alt?ndad?r. Kentlerimizdeki benzin istasyonlar?, yan?c?, zehirleyici ve kirletici maddelerin i?lendi?i, depoland??? ve da??t?ld??? yerlerde ciddi bir risk vard?r. Bu tür aktiviteler ço?u kez iskân alanlar?yla iç içedir.

Yeni Riskli Yap? Olu?mamas? için Yap? Denetim Sisteminin De?i?mesi Gerekir

6 ?ubat depremleri aç?k bir ?ekilde göstermi?tir ki yap? denetim hizmeti en temelde bir kamu görevi olarak ele al?nmal?, serbest piyasa ko?ullar?na terk edilmemelidir.

Çünkü bir yap?, mülkiyeti ister devlette, ister gerçek ki?ilerde, isterse özel kurulu?larda olsun do?rudan toplumun güvenli?ini, tarihini, kültürünü, konforunu, ekonomisini ve çevresini etkileyen/ilgilendiren bir varl?kt?r. Bu özelliklerinden dolay? yap?lar kamusal varl?klard?r.

2001 y?l?nda ç?kar?lan 4708 say?l? Yap? Denetimi Hakk?nda Kanun özel Yap? Denetim Kurulu?lar? ve Laboratuvarlar? ile denetimin daha sa?l?kl? yap?labilece?i varsay?lsa da bu sistem ile denetim hizmetinin kamusal niteli?i yok say?lm?? ve denetim hizmeti ticarile?tirilmi?tir. Mevcut sistemin asli unsurlar? olan yap? denetim kurulu?lar? do?as? gere?i kâr amaçl? ticari kurulu?lard?r ve devlet bu kurulu?lar üzerinde etkin bir denetim mekanizmas? kuramam??t?r.

Üstelik 2019 y?l?na kadar müteahhitlerin kendi denetim ?irketlerini belirledi?i bir sistem yürürlükte olmu? ve 18 y?l boyunca müteahhitlerin kendi denetçilerini seçmesiyle yap? denetimi i?leri yürümü?tür. 2019’dan sonra müteahhidin kendisinin denetçiyi belirleme sisteminden ç?k?larak havuz sistemine geçilmesi de sorunlar? çözmeye yetmemi?tir.

Teknik kadrolar nitelikleri ve yapabilirlikleri sorgulanmaks?z?n yap? denetimi sisteminde görev üstlenebilmektedir. Oysa, denetim hizmetlerini yapanlar, yap?lan i?in önemi gere?i bilgi, deneyim ve uzmanl?k sahibi olmak durumundad?r. Ancak sistem bu tür elemanlar?n görev yapabilmesine olanak sa?lamamaktad?r. Bununla birlikte yap? denetim kurulu?lar?nda çal??an mühendisler bir maliyet kalemi olarak görülmekte, nitelikli i?gücünden kaç?n?lmakta, hatta hizmet almadan teknik elemanlar?n imzalar?n? kullanma yoluna gidilmektedir.

Mevcut Yap? Denetim Yasas?’n?n öngördü?ü, ticari yan? a??r basan yap? denetim ?irketi modeli yerine; uzmanl?k ve etik de?erlere sahip yap? denetçilerinin etkinli?ine dayal?, meslek odalar?n?n sürece etkin kat?l?m?n? sa?layacak yeni model hayata geçirilmelidir. Proje denetimi ve yap? denetimi birbirinden ayr?lmal?, proje denetimi do?rudan kamu eliyle yap?lmal?, Yap? Denetim Kurulu?lar? do?rudan kamuya kar?? sorumlu olmal? ve onun denetiminde çal??mal?d?r.

Yap?lar?n ?n?a A?amas?ndaki Mühendislik Hizmetleri Hayati Önemdedir

Deprem ve di?er afetlerin yap?larda yaratm?? oldu?u hasarlar?n çok büyük bir k?sm?n?n imalat kusurlar?ndan kaynakland??? bilinmesine ra?men in?a sürecinin temel aktörü olan ?antiye ?efli?ine gerekli önem verilmemektedir. Uygulamada ?antiye ?efli?i hizmeti sadece resmi prosedürleri tamamlamak amac?yla kâ??t üzerinde kalmaktad?r. Dolay?s?yla ?antiye ?efli?i formalite olmaktan ç?kar?lmal?, her ?antiyede tam zamanl? olmak üzere bilgili ve i?in gerektirdi?i deneyime sahip mühendisler vas?tas?yla yap?lmas? sa?lanmal?d?r.

Yetkin Mühendislik ?artt?r

Bugün ne yaz?k ki, ülkemizde bir i?i yapabilme yeterlili?ine haiz olman?n ölçütü, diploma sahibi olmaktan geçmektedir. Diploma, mühendis ya da mimar?n o konuda e?itim alm?? ki?i oldu?unu göstermenin yan? s?ra o alandaki i?i yetkinlikle yapabilmenin de göstergesi say?lmaktad?r.  Oysa diploman?n belgeledi?i e?itim her ko?ulda çok önemli ve gerekli ise de bir i?i gerekti?i gibi yapabilmenin ölçütü olarak al?namaz. Bunun, ö?retici, geli?tirici, olgunla?t?r?c? ve nitelikli bir uygulama deneyimi ile tamamlanmas?, bir ba?ka deyi?le, mühendisin düzeyli bir uygulaman?n içinde pi?mesi gerekmektedir.

?n?aat mühendisli?i çok geni? bir mühendislik dal? olma niteli?inin yan? s?ra uygulamas? ile de tecrübenin büyük öneme sahip oldu?u bir meslek alan?d?r. Dört y?ll?k bir mühendislik lisans e?itimini tamamlamak, mühendislik yetki ve sorumluluklar?n? kullanmak için yeterli de?ildir. Bu sebeple, in?aat mühendisli?inin ilgi alan?na giren konularda halk?n güvenli ya?am hakk?n?n korunmas? ve yat?r?mlar?n ekonomik s?n?rlar içerisinde kalmas? amac?yla “Yetkin Mühendislik” sisteminin hayata geçebilmesi için yasal düzenlemelerin yap?lmas? gerekmektedir. Dolay?s?yla 1938 y?l?ndan bugüne de?i?tirilmemi? olan 3458 say?l? Mühendislik ve Mimarl?k Kanunu de?i?tirilmeli Meslek Odalar?n?n kendi meslekta?lar?n? yetkinliklerine göre belgelendirme ve yetkilendirme hakk? getirilmelidir. Çünkü tüm dünyada oldu?u gibi meslek içi e?itim, mesleki bilgiyi-deneyimi ölçme ve de?erlendirme, mesleki faaliyetlerin ve meslek eti?inin takibi gibi süreçler ancak Meslek Kurulu?lar? arac?l??? ile yap?labilir ve süreklili?i sa?lanabilir.

Çevre, ?ehircilik ve ?klim De?i?ikli?i Bakanl??? gerek kamu kurumlar?n?n gerekse kamusal alanlar?n ihtiyaç duydu?u nitelikli mühendislik hizmetlerini tan?mlarken Meslek Odalar?n?n belgelendirme sistemlerini baz almal?d?r. ?mar Kanunu, Yap? Denetim Kanunu, Afetlerle ilgili Kanunlar, ?hale Kanunu gibi yap?la?may? belirleyen pek çok kanun ve ba?l? yönetmelik, ?artname ve tebli?lerinde tarif edilmeye çal???lan mühendislik hizmetleri Meslek Odalar?n?n verece?i belgeler ile tan?mlanmal?d?r.

Sonuç

1- Özellikle son 20 y?l içerisinde ba?ta depremler olmak üzere tüm afetlere yönelik politikalar?n ve at?lmas? gereken ad?mlar?n tüm boyutlar?yla neler olmas? gerekti?i konular?nda, ba?ta kamu kurumlar? ve karar organlar? olmak üzere hemen her kurum taraf?ndan raporlar, planlar haz?rlanm?? ve kararlar üretilmi?tir. Ancak son depremler sonuçlar? itibar?yla göstermektedir ki, al?nan kararlar ve yap?lan çal??malar büyük oranda palyatif kalm?? durumdad?r. Dolay?s?yla öncelikle sa?lam, kararl? ve istikrarl? bir siyasi irade ile kamunun ihtiyaç ve menfaatlar?n? gözeten, meselelere bütüncül ve bilimsel bakabilen politik bir anlay??a ihtiyaç vard?r.  

2- Afetlere haz?rl?k çal??malar? kaynak ve zaman gerektiren uzun soluklu çal??malard?r. Yani siyasi kadrolar?n ihtiyaç duydu?u ve kendi dönemlerinde yap?p bitirebilecekleri gösteri?li yap?lar/faaliyetler olma özelli?ine sahip de?ildir. Dolay?s?yla gerek merkezi, gerekse yerel yöneticilerin esnetip gev?etemeyece?i yasal düzenlemeler yap?lmal?, kaynaklar?n do?ru ve yerinde kullan?m? için önlemler al?nmal?, aksine davran??lar?n hukuki ve cezai yapt?r?mlar? olmal?d?r.

3- Rant odakl? imar düzeni ile yap?la?mada kurals?zl???n ve cezas?zl???n hâkim olmas? kaçak yap?la?man?n önünü açmakta bunun sonucunda da imar aflar? zorunlu hale gelmektedir. Unutulmamal?d?r ki, yozla?ma kültürü büyükten ba?lay?p küçü?e do?ru yay?lmaktad?r. Sermaye gruplar?n?n, “güçlü” kesimlerin in?aatlar?na göz yumup tam tersine özel düzenlemelerle hukukile?tirmeye çal???lmak toplumun geneline emsal te?kil etmektedir. ?marda kural kurald?r. Merkezi ya da yerel siyasi/iktisadi aktörlerin ç?karlar?na göre delinmemelidir.

4- ?mar planlar? do?ay? ve toplumsal ya?am? etkileyen, ?ekillendiren bütüncül planlard?r. Afet risk haritalar?, mikro bölgeleme çal??malar?, büyüme projeksiyonlar?, ula??m ve altyap? planlar? gibi alt çal??malar, bilimsel ve teknik içerikli, çok yönlü, çok bile?enli çal??malard?r. Bu kriterlere göre haz?rlanmayan veya özel uygulamalarla sürekli delinen/de?i?tirilen planlar, sa?l?kl? yap?la?man?n önceli olan sa?l?kl? kentle?meyi olumsuz etkilemektedir. ?mar planlar?n?n sa?l?kl? bir ?ekilde olu?turulmas? ve sürdürülmesi nitelikli kat?l?mc?l?kla mümkündür.

• ?ster yeni alanlar üzerinde yap?lan çal??malar, ister mevcut planlar üzerindeki tadilatlar olsun her türlü imar çal??mas? ?effaf, kat?l?mc? ve tekni?ine uygun olmak zorundad?r.
• Tar?msal ve riskli alanlar?n yap?la?maya aç?lmas? s?n?rland?r?lmal?, sorunlu, zay?f zeminlerde yüksek katl? konut ve benzeri yap?lar için yap? izni verilmemelidir. ?stisnai durumlarda kural ve kriterler titizlikle belirlenmeli ve denetlenmelidir.
• Özellikle çok katl? konut yap?lar?nda yap?sal düzensizlik yaratan uygulamalara son verilmelidir.

5- Sa?l?kl? yap?la?ma, nitelikli bilimsel/teknik kurallar, nitelikli e?itim, nitelikli mesleki hizmetler, nitelikli müteahhitlik ve nitelikli kamusal denetim ile mümkündür.